قلعه‌کوه یا همان آرتاگوانا، میراث باشکوه طبیعی- انسانی به‌یادگارمانده از اعصار باستان و عهد هخامنشیان است که در منطقه‌ي تاریخی قهستان در جنوب خراسان، روزگار درازی را در استواری و جبروت سپری کرده است.

این قلعه در قرون نخستین اسلامی، یکی از مهم‌ترین پناهگاه‌ها و مراکز تبلیغی زرتشتیان و سپس در قرون بعد، از مراکز مهم فعالیت اسماعیلیان ایران در جنوب ولایت خراسان به‌شمار می‌رفت. تا جایی که تألیف آثاری هم‌چون «اخلاق ناصری» توسط خواجه‌نصیرطوسی، حکایت از اهمیت در خور توجه آن می‌کند.

آن‌چه این بنا را به‌عنوان یکی از مراکز قابل توصیه جهت جذب توریسم، شاخص می‌سازد، چشم‌انداز و موقعیت طبیعی این قلعه از یک سو و از دیگر سو، ابنیه و آثار به‌جای‌ مانده‌ي معماری اعم از فضاهای یک‌طبقه یا دوطبقه و تعبیه‌ي سنگرها، آب‌انبار، اصطبل و دیواره‌های آن است.

سه امتیاز اساسی قلعه‌ي مذکور عبارتند از:

1- سابقه‌ي باستانی و تاریخی این بنا به‌عنوان یک مرکز مؤثر در تحولات سیاسی و فکری سرزمین خراسان و قابل قیاس با قلعه‌ي الموت.

2-‌ موقعیت زیبای طبیعی این مکان با فضایی تسطیح‌شده در بالای کوهی به ارتفاع بیش از پانصد متر.

3- ابنیه‌ي معماری به‌جای مانده از آن که حاکی از رونق آن در ادوار مختلف داشته است.

مقدمه:

معرفی جاذبه‌های گردشگری در عصر حاضر، یکی از مهم‌ترین راه‌های آشنایی مردم غیربومی و فراتر از آن، شناسایی فرهنگ و تمدن یک منطقه به جهانیان محسوب می‌گردد. مشروط بر آن‌که این معرفی برخوردار از برجستگی‌هایی قابل ملاحظه برای اهل تحقیق و پژوهش و حتی گردشگران داخلی و خارجی باشد.

در این میان، یکی از نقاطی که در تاریخ طبیعی، سیاسی و در عرصه‌ي هنر معماری ایرانی قابل مطالعه بوده و به‌جهت صعب‌العبور بودن، هنوز بکر و دست‌نخورده به‌جای مانده است و همت پژوهشگران پرتلاش را جهت معرفی آن می‌طلبد؛ قلعه‌کوه قاین است.

خشت‌خشت این بنا به شیرینی هرچه تمام‌تر، روایت‌گر تحولات عدیده‌ای است که بر این مکان گذشته است و به نحوی عینی، بازگوکننده‌ي دگرگونی‌های این منطقه‌ی پرحادثه از تاریخ سرزمین ایران می‌باشد.

با وجود فراز و نشیب‌هاي بسیاری که این قلعه‌ي تاریخی از سر گذرانده است، لیکن هنوز چندان به غربال محققان نیفتاده و در نظر تیزبینان پژوهشگر درنیامده است. جای تأسف دارد که این اثر شگرف طبیعی– انسانی، ناشناخته در گوشه‌ای از سرزمین کهن خراسان تحت عنوان قهستان، از منظر مطالعه به‌دور مانده است.

موقعیت بسیار مناسب این قلعه به دلیل هم‌جواری با ترانزیت اصلی جنوب خراسان و تلاش‌هایی که از سوی سازمان میراث فرهنگی جهت مرمت و بازسازی برخی قسمت‌های این قلعه صورت یافته است، این مکان را كاملاً در دسترس بازديدكنندگان قرار مي‌دهد. قلعه‌ي مذکور از جاده‌ي اصلی قابل مشاهده و فاصله‌ي اندکی جهت حضور در آن وجود دارد که حتی افراد مسن را نیز به‌سادگی پذیرا خواهد بود.

موقعیت جغرافیایی قلعه‌کوه:

مشرف به شهر قاین کنونی و بر کرانه‌ي شرقی مقبره‌ي بوذرجمهر، رشته‌کوهی از هزاره‌ي سوم زمین‌شناسی خودنمایی می‌کند که به جهت اتصال به دیگر ارتفاعات این منطقه، شهر قاین را چون نگینی در میان خود گرفته است. وجه تسمیه‌ي کوهستان که بعدها معرب به قهستان شد، را به خود گرفته است. لذا بلندای زمین‌های این ناحیه نسبت به سرزمین‌های پست اطراف، موجب اطلاق نام خاص مأخوذ از وضع طبیعی و زمین‌شناسانه بر این سرزمین در طول تاریخ شده است.

چنان‌که در تاریخ ادبیات فارسی به آن اشارت رفته است: «همه‌ي بوم ماهان و جای مهان هم از قهستان تا در اصفهان».

فردوسی طوسی نیز در شاهنامه از عظمت و اهمیت منطقه‌ي کوهستانی قهستان یاد می‌نماید:

نبشتند منشور بر پرنیان

به رسم بزرگان و فر کیان

زمین قهستان ورا داد شاه

که بود او سزای بزرگی و گاه

این قلعه در حصاری طبیعی از جنوب و شرق به کوهستان محدود و از غرب و شمال بر دشت قاین کاملاً اشراف دارد. کوچکترین حرکتی در این ناحیه از دیده به دور نمی‌ماند و حتی بالا رفتن از طریق این قسمت نیز ناممکن یا بسیار سخت است. احداث سنگرهای دفاعی و دیواره‌های سنگی در این قسمت، دستیابی به درون آن را کاملاً نامقدور می‌سازد.

ارتفاع این کوهستان، حدود پانصد متر از سطح دریا و برخوردار از متوسط باران سالیانه 170-80 میلیمتر است. بنابراین امکان دسترسی بر این قلعه فقط از دره‌ي پشت، میّسر است. از همین روی، بیشتر موانع، سنگرها و دیواره‌های دفاعی بلند، در این قسمت احداث شده است.

به گفته‌ي برخی از مورخان، این منطقه از دو وضعیت ناهمگون طبیعی برخوردار است، سرزمینی پهناور که هشتاد فرسنگ در هشتاد فرسنگ وسعت داشته و بیشتر آن را ارتفاعات کوهستان و دشت‌های کویری در بر می‌گیرد.

این قلعه از جمله اماکنی می‌باشد که در میان چنین کوه‌های پراکنده و در منطقه‌ای که کوهستان بر دشت غلبه دارد، به روایت تاریخ، توسط سام بن نریمان ساخته است.

هرچند همین موقعیت صعب‌العبور کوهستانی منطقه، به همراه دشت وسیع کویری آن موجب شده است تا برخی قهستان را ولایتی کوچک و فاقد اهمیت و اعتبار اجتماعی و سیاسی لازمه در جنوب خراسان در عصر باستان بدانند.

البته این به معنای کم جلوه دادن موقعیت آن نیست. چنان که برخی از سیاحان اروپایی چون مارکوپولو، این منطقه را ولایتی مستقل و متشکل از دو شهر آباد، تون و قاین، دانسته و بدین اعتبار بدان تونوکاین گفته اند.

یکی از نویسندگان قرن چهارم قمري به ناامنی این منطقه از هزار سال پیش خبر می‌دهد و می‌گویدکه دزدان و حرامیان از دیگر بیابان‌های اطراف سرازیر می‌گردند و به غارت قافله‌ها مبادرت می‌کنند.

بی‌سبب نخواهد بود اگر به مناسبت فقدان نظارت حکومت‌های مرکزی بر این منطقه، امکان سلب امنیت در برخی از مواقع در تاریخ فراهم شده باشد و مدعیان قدرت، ادعای حضور بر برخی نواحی این ولایت را نموده باشند. از جمله می‌توان به حضور قدرت‌مندانه‌ي اسماعیلیان در این منطقه به ویژه استقرار در قلعه‌کوه قاین اشاره کرد.

استقرار اسماعیلیان در قلعه کوه:

هرچند پیشینه‌ي تاریخی این قلعه به هخامنشیان و سپس پناهجویی زردتشتیان در آن بازمی‌گردد، لیکن امروزه بیشتر آن را به عنوان محل استقرار اسماعیلیان می‌شناسند. منابع تاریخی نیز این نکته را تأیید می‌کند که قلعه کوه قاین از جمله مهمترین مراکز قدرت اسماعیلیان در ایران به شمار می‌رفته است. چنان که پس از ظهور حسن صباح، ملکشاه سلجوقی، یکی از سرداران خود به نام قزل‌ساروغ را جهت تثبیت و انتظام امور قهستان، بدان منطقه اعزام نمود تا به دفع اسماعیلیان نزاری به مرکزیت این قلعه برخیزد. پیش از این غوغا، این ناحیه تحت استیلای خاندان سیمجوریان قرار داشت و از آرامش نسبی برخوردار بود.

اما ویژگی‌های خاص طبیعی این قلعه، اسماعیلیان را بر آن داشت تا ضمن پناه جستن در آن، این قلعه را مأمن مناسبی برای تثبیت خویش و مرکزی جهت عملیات سیاسی و دینی خویش در شرق ایران در آورند. گزارشات برخی مورخان، حاکی از بسط و رونق اسماعیلیان و توجه آنان به نواحی کوهستانی برای ایجاد حصارهای دفاعی و قلاع نظامی در منطقه‌ي قهستان و خاصه در حوالی شهر قاین امروزی است.

به همین دلیل نیز پس از این که دعوت حسن صباح آغاز گردید، دعوت باطنی در منطقه قهستان نیز بلافاصله از سوی او دنبال شد. وی در سال 484 هـ/1092م، یکی از داعیان خویش به نام حسین‌قاینی را به دعوت قهستان و استقرار در قلعه‌کوه قاین فرستاد. این دعوت از سوی گروهی انبوه اجابت شد و عملاً قلعه‌کوه قهستان، یکی از قلاع معتبر و برجسته‌ي اسماعیلیان نزاری در ایران گردید تا به جایی که این قلعه بعدها در شمار مراکز علمی و فرهنگی بسیار غنی ایران قرار گرفت و از کتاب‌خانه و مراکز فرهنگی ارزنده و جامعی برخوردار شد. کتاب‌های بسیاری از اطراف و اکناف ایران و حتی جهان اسلام به این قلعه سرازیر شد. این تمهیدات موجب گردید تا به تدریج این قلعه، مرکزی جهت نگارش آثار برجسته‌ي علمی و اخلاقی در عرصه‌های مختلف همچون حکمت و فلسفه گردد.